آسيب شناسي موسيقي لري

موسيقي قوم لر در استان لرستان بخشي از موسيقي ملّي كشور ايران است ، هر يك از اقوام ساكن در مناطق مختلف اين كشور داراي موسيقي ويژه اي هستند كه اصطلاحاً به آن موسيقي محلي ، بومي و يا موسيقي مقامي گفته مي شود . البته برخي از استانها و شهرهاي مركزي ايران و معدودي از شهرهاي ساير استانها چون : اصفهان ، كاشان ، قم ، همدان ، بروجرد ، ملاير ، تهران و يزد و اراك و . . . فاقد موسيقي بومي شناخته شده و معيني مي باشند . شايد در گذشته هاي دور برخي از اين شهرها واجد موسيقي محلي بوده اند .

 البته بنا به عللي ، جايگاه و خاستگاه بسياري از هنرمندان بزرگ و مفاخر ملي موسيقي سنتي كشور را بايد در همين شهرها جستجو كرد . مثلاً : از ابتداي قرن اخير و حتي قبل از نهضت مشروطه و عصر تجدد ، تبريز ، اصفهان و تهران و شهرهاي استان مركزي پايگاه رشد و شكوفايي سه مكتب مهم آواز اصيل سنتي در كشور ما قلمداد شده اند .

كلان شهر بزرگ تهران هم به سبب مركزيت دانش و هنر پذيراي همه ي اساتيد موسيقي از ساير ايالات و ولايات كشور و خارج بوده است .

استان لرستان واقع در دامنه ي بخشي از سلسله جبال زاگرس ، متناسب با ساختار زباني ، تاريخي و قومي و قبيله اي خودداري ، موسيقي شناخته شده و با هويتي در سطح ملّي و بعضاً فرا ملّي به حساب مي آيد .

بايد دانست كه زبان يكي از مهمترين عوامل شناخت اقوام محسوب مي شود و به عنوان عامل عمده اي در تقسيم گروههاي قومي در كشور ما دخالت دارد .(1) در استان ما بطور كلي دو گويش از زبانهاي قديم ايراني مشتق مي شود : لري و لكي : زبان لري زبان اكثر مردم ساكن اين ديار است و حال آنكه زبان لكي در بين برخي از طوايف لرستان چون : حسنوند ، بيرانوند ، كوليوند و . . . رايج است . محدوده ي گويش لكي با تفاوت در لهجه ها در منطقه هرو ، الشتر ، دلفان ، سلسله و برخي از طوايف طرهان ، مناطقي از استان باختران و ايلام ( پشتكوه ) مي باشد ، گويش لري هم با لهجه هاي مختلف در خرم آباد ، بروجرد ، ايل پاپي ، بالاگريوه ، چگني ، اليگودرز ، درود ، ازنا و تمام شهرها و استانهاي بختياري نشين ايران رايج است .(2)

در جامعه ي ما بين موسيقي و زبان بويژه كلام موزون و مسجع و مقضي ( شعر ) رابطه نا گسستني وجود دارد . كلنل علينقي وزيري و شاگردش روح الله خالقي و موسيقي دانان تحصيلكرده در اروپا معتقد بودند كه بايد در ايران به تدريج موسيقي بدون كلام در ميان مردم رايج شود و موسيقي در رابطه با زبان و ادبيات جايگاه واقعي و ويژه خود را در جامعه پيدا كند .

مفاهيم كليدي :

آسيب شناسي ،(1) آسيب پذيري ،(2) آسيب شناسي در موسيقي ، اصيل بودن و اصالت داشتن ،(3) معيارهاي اصالت در موسيقي لري ، علل و عوامل آسيب پذيري در موسيقي لري

چگونگي آسيب پذيري در موسيقي لري :

قبل از شناخت مسايل آسيب و صدمه و نارسايي در موسيقي بومي ما ، بايد چگونگي آسيب پذيري را در موسيقي ملّي در سطح كشور و در رابطه با كشورهاي غربي و منطقه اي و ممالك همجوار مطرح نمائيم . بنابراين موسيقي بومي و محلي ما از دو جنبه و در دو حوزه دچار آسيب شده است .

الف ـ آسيب پذيري در سطح ملي ب ـ آسيب پذيري در سطح قومي و استاني .

چگونگي آسيب پذيري موسيقي اصيل ايراني :

در بعد باستاني و تاريخي و در رابطه با موقعيت جغرافيايي فلات ايران يعني قرار گرفتن بين شرق و غرب و هم مرز بودن با قاره اروپا و سرزمين هاي چين و ماچين ( شرق اقصي ) ، كشور ما تشكيل و به ترتيب مورد هجوم و حمله ي يونان ، روم ، عرب قرار گرفت . حمله ي عرب براي ما دين حنيف اسلام را به ارمغان آورد و درنتيجه ساختار فرهنگي ، عقيدتي و اقتصادي ، بطور كلي دگرگون شد . در دوران زمانداري خلفاي ايوبي و عباسي ، صفاريان ، سامانيان ، آل بويه و آل زيار ، به تدريج غلامان ترك ماوراء النهر قدرت گرفتند و به ترتيب حكومت غزنوي ، سلجوقي و خوارزمشاهي را در اين سرزمين تشكيل دادند . و سپس تاتارها ( مغولان ) و تيموريان و . . . در كشور ايراني ـ اسلامي ما فرمانروايي كردند تا عصر دوره ي قاجاريه كه با تأسيس مدرسه ي «دارالفنون » ( پولي تكنيك ) بوسيله امير كبير صدر اعظم ناصرالدين شاه كه مُسيو « لومر » فرانسوي ، رسم الخط موسيقي ( نت ) را جهت دسته ي موزيك نظام در مدرسه ي موصوفه رواج داد . تا قبل از اين تاريخ جامعه ي ما هنر موسيقي ( ساز و آواز و آلات و ادوات ) در كنار ساير هنرها وجود داشته و البته در عصر شكوفايي هنر در دوران صفويه به ويژه در پايتخت ( اصفهان ) هم نوعي رسم الخط جديد براي موسيقي وجود داشته و . . . اين سخن بگذار تا وقت ديگر .

در دورانهاي مختلف با دست بدست شدن حاكميت ها هنر موسيقي هم مانند ساير هنرها دچار دگرگوني و آسيب شده است ولي در دوران معاصر بويژه پس از شهريور 20 باور و دو رواج صنعت سينما در ايران و دستگاههاي ضبط و گرامافون و راديو و تلويزيون و . . . موسيقي اصيل و سنتي ملي ما بيشتر از جانب موسيقي اروپايي ، هندي ، عربي ، قفقازي و تركي استانبولي ( تركيه ) آسيب دي . در نتيجه مقداري از اين آسيب پذيري هم نصيب موسيقي لري شد . كه در جاي مناسب به آن اشاره مي كنيم .

چگونگي آسيب پذيري موسيقي قوم لر در ارتباط با استانهاي همجوار :

موسيقي قوم لر در ارتباط با مناطق و استانهاي ديگر يعني اقوام همسايه هم دچار آسيب شده است . موسيقي لري در ارتباط با دو گويش لري و لكي رايج در استان ، از ناحيه قوم « كُرد » يعني استان كرمانشاه و استان كردستان بيشترين آسيب را ديده است . استان كرمانشاهان واقع در غرب لرستان و تكلم به زبان كردي با گويش « كردي كرمانجي » با سه منطقه وسيع از استان ما هم مرز و همسايه است. اين سه منطقه كه تا سال 1341 بخش بوده و امروز شهرستان محسوب مي شوند عبارتند از : سلسله ، دلفان و دره شهر ( سيمره ) كه البته شهرستان دره شهر تا سال 41 بخشي از فرمانداري كل لرستان محسوب مي شد و با تبديل شهرستان ايلام به فرمانداري كل دره شهر از لرستان جدا شد كه البته ايلام هم پيش از اين شهري از استان كرمانشاهان بود .

قبل از آنكه چگونگي آسيب پذيري موسيقي لري را از اقوام كرد بيان كنيم بايد به مفهوم « اصل » و « اصالت » و معيارهاي اصالت در موسيقي لري اشاره نمائيم .

مفهوم اصالت و معيارهاي اصالت در موسيقي لري :

« اصل » لغت عربي است به معني « ريشه » و اصالت اسم مصدر است و به معني ريشه دار بودن مي باشد . هنر اصيل در عمق تاريخ و مناسك و آيين ها و عادات و آداب و رسوم و بطور كلي در فرهنگ يك قوم ريشه دارد . موسيقي اصيل هم داراي همين ويژگي است .

يكي از ملاكها و معيارهاي اصالت در موسيقي قوم لر در گذشته و در بعد تاريخي ( حدود صد سال گذشته ) موضوع موسيقي لري بوده است .

موضوع موسيقي لري :

واضح است كه موضوع اصلي و اساسي شعر و آهنگ و موسيقي در هر قومي ساختار معيشت اقتصادي و اجتماعي و بعضاً سياسي و فرهنگي در ارتباط با اوضاع محيط طبيعي آن قوم است . زندگي در دره ها و دشت ها و كوهپايه هاي زاگرس مياني ، معيشت گله داري و شعباني ( Pastoraalism ) را همراه با كشاورزي ديم براي ساكنانش رقم زده است . كوچ نشيني و خانه بدوشي ( Momadism ) بصورت فصلي ( ييلاق و قشلاق ) از ويژگي زندگي ايلياتي است . استقرار نظام بزرگ مالكي ميان برخي از مناطق و ايلات لرستان ، سبك و شيوه ي نسق بندي در تقسيم آب ، زمين ، محصول زراعي و دامي ، تبعيت متعصبانه و غير منطقي در روابط خانوادگي و طايفه اي و قبيله اي بويژه در امر خويشاوندي و ازدواج هاي عاقلانه و مصلحتي ، پيروي از روش كدخدامنشي در قضاوت و حل اختلاف ، در قضاوت و حل اختلاف ، جنگ با دولت ، كوچ و تبعيد و مهاجرت اجباري ، شكار و جنگ و جدال با حيوان درنده در كوه و جنگل و . . . حماسه آفريده است . در هر حماسه اي يكي پيروز و قهرمان شده و حريفش كشته يا شكست خورده و از ميدان بدر رفته است . بنابراين همواره حماسه ( epic ) با غم و اندوه و مصيبت ( tragedy ) همراه بوده است ، شكست و اندوه بث و شكوه ( omplaimt ) را موجب شده است . شكوه از پيري و فقر ، شكوه از روزگار ، شكايت و گله از معشوق جفا كار ، توصيف چهره و اندام و رفتار و روش معشوق ، توصيف طبيعت از درخت و گل و گياه و آهو و اسب و كبك و كبوتر و باز و . . . و نيز شادي و سرور در مراسم جشن تولد ، عروسي و برداشت خرمن و . . . همراه با اشعار هماني و ريتميك و ساز و دهل و يا كمانچه و دست افشاني و پايكوبي همراه با هلهله ( كِل زدن ) موضوع اصلي موسيقي قوم لر بوده است .

اصالت در استفاده از آلات و ابزار موسيقي :

ابزار و آلات موسيقي در گذشته كمانچه سه سيم لُري و تنبك (1)، در خانه و مجالس در بسته بود . در محوطه هاي باز سُرنا و دُهُل مهم ترين ابزار موسيقي در ميان قوم لر بوده . ني چوپاني بيشتر از جنس فلز ( برنج ، برنز ) هم براي چوپانان در هنگام گله چراني بكار مي رفت . سادگي و بي پيرايه بودن ساز يكي از موارد اصالت به شمار مي رفت .

اصالت در شيوه و روش نوازندگي و خوانندگي ( ساز و آواز ) :

در گذشته نوازندگي ساز كمانچه و تنبك و ساز و دهل فقط به لوطيان ( مطربان ) اختصاص داشت به ندرت برخي از جوانان بصورت غير حرفه اي ( آماتور ) ساز مي زدند . البته برخي از افسران و درجه داران ارتش يا معلمين و دبيران در شهرهاي استان نوازنده آماتور ويلن و يا تار و يا فلوت بودند . به عقيده نگارنده شيوه نوازندگي اكثر مطربان دلنشين نبود برعكس خوانندگان خوش صوت در ميان تمام اقشار مختلف جامعه يافت نمي شد .

برخي از مطربان هم آواز عليدوستي و متعلقات آنرا چون مير نوروزي ، ساريه خواني و عزيز بگي خوب مي خواندند . از نظر ترانه ها و تصنيف هم شايد متجاوز از صد سال پيش مطربان محلي شهر خرم آباد بر روي اشعار و آهنگهاي كردي شعر لُري قرار مي دادند . به خاطر دارم كه مطربان بر روي يك آهنگ كردي قديمي مربوط به 60 سال پيش كه در مايه دشتي اجرا مي شد اين شعر فكاهي را قرار داده بودند : اِي خدا دِ بَسِ بيكاري   بيِ مَهَ سِفور شهرداري (2)

اصل تصنيف با شعر كردي اجرا مي شد ولي بر گردان آن به گويش لري بود . اين ترانه غم انگيز و گِله آميز بوده برخي از مطربان هم اشعار و آهنگهاي كردي را اعم از كرمانجي و اوراماني و غيره عيناً با زبان كردي اجرا مي كردند . اجراي آواز و ترانه در خرم آباد به صورت « دو نوازي » ( duete ) بود .

اصالت در پايه و مايه آواز با گويش لري :

شاخص اصلي موسيقي مقامي اقوام لر زبان در استان ما بويژه شهر خرم آباد آواز معروف عليدوستي است . در مورد « مايه شناسي » و ساختار موسيقيايي نواي عليدوستي ، همه ي موسيقيدانان و رديف شناسان قديمي شهر يعني : علي ، محمد صالحي ، محمدرضا مديري ، اسماعيل عزتي ( استاد نگارنده ) و ايرج كاظمي معتقدند كه آواز عليدوستي برگرفته از گوشه داد ماهور است .

بهترين تحليل و توصيف از موسيقي قوم لر و به ويژه آواز عليدوستي و نغمه هايش مير نوروزي ساريه خواني و عزيز بيگي را بايد از نوشته ي حميد ايزد پناه در جلد نخست تأليف سه جلدي اش « آثار باستاني و تاريخي لرستان » ، فصل سيزدهم مطالعه كرد .

براي كسب اطلاعات بيشتر و هم چنين دانلود گلچين آهنگ هاي شوتي لري معروف در سايت بيپ موزيك با ما همراه باشيد...